Od czego się zaczęło –  krótkie rozmyślania nad genezą powstania organizacji pozarządowych w Polsce.

Wspólnota, obywatelskość, filantropia – geneza i uwarunkowania

Potrzeba wzajemnego wspierania się, wynikająca z różnych czynników, towarzyszyła ludziom od zawsze. Do czynników wyzwalających takie działanie zaliczyć należy, m.in.: poszukiwanie jedzenia, schronienia, bezpieczeństwa, wsparcia emocjonalnego, czy biologicznej konieczności i chęci podtrzymywania gatunku.

Od początku naszego istnienia zrzeszanie i gromadzenie się wokół wspólnej idei, sprawy czy zainteresowań było naturalnym, ludzkim odruchem. Zdrowa jednostka społeczna nie może funkcjonować samodzielnie, całkowicie niezależnie od interakcji i współpracy. Już Arystoteles w Polityce, podjął próbę zdefiniowania obywatela: jako osoby, która rządzi i jest rządzona jednocześnie a w swoim działaniu oraz decydowaniu kieruje się dobrem wspólnym, a nie własnym. Jednocześnie w Etyce nikomachejskiej pisał „Człowiek z natury swej jest istotą przeznaczoną do życia życiem społecznym” co, od zamierzchłych czasów, ukazuje potrzebę jednoczenia się, wzajemnej pomocy, wspierania i przekazywania dóbr innym, a więc postaw filantropijnych.

Nad obywatelskością i społeczeństwem, istotą relacji między państwem a obywatelem rozważało wielu badaczy, począwszy od czasów starożytnych: Palton, wspomniany Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, Cyceron, czy bardziej współcześni: A. Smith, I. Kant czy K. Marks.

Początki systemu polityki społecznej w Polsce

Informacje o postawach filantropijnych (często także bezpośrednio nawiązujące do wartości chrześcijańskich), można odnaleźć w piśmiennictwie polskim począwszy od średniowiecza – „… we Wrocławiu, w 1108 roku, ufundowany został szpital przez lokalnych władców”. Takie i tym podobne inicjatywy przyczyniły się do powstawania nieformalnych grup zadaniowych, które na przestrzeni setek lat, ewaluowały w organizacje kastowe, religijne, prorządowe i wreszcie obywatelskie.

W okresie międzywojennym, odzyskując niepodległość w 1918 roku, Polska odziedziczyła trzy różne systemy opieki społecznej. Dążąc do ich unifikacji powołano państwową (publiczną) służbę zatrudnienia oraz system opieki społecznej. Miały one podlegać ówczesnemu Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwu Zdrowia Publicznego i w części Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Dominującymi wyzwaniami była walka z analfabetyzmem oraz masowym bezrobociem. Generalnie uznać można, że ówczesny system był w założeniach zbliżony do działającego obecnie.

W Polsce lat 50-tych, w okresie tzw. „realnego socjalizmu” całkowicie negowano potrzebę istnienia instytucji pomocy społecznej. Przyjęto pogląd o bezcelowości tej strefy, deklarując likwidację zjawisk żebractwa i bezrobocia, czy też bezdomności, ubóstwa i alkoholizmu. Zlikwidowano prywatne i społeczne pośrednictwo pracy, przekształcając je w komórki organizacyjne rad narodowych – zbyt zcentralizowane i przesiąknięte ideowością, by mogły realnie pomagać potrzebującym. Jednak to wówczas zawiązały się, m. in.: Polski Komitet Pomocy Społecznej, Polski Czerwony Krzyż, Liga Kobiet.

Obok nurtu oficjalnego należy wskazać także działalność opozycyjną – NSZZ Solidarność na sztandarach miała hasła pracowniczo-socjalne, odnoszące się bezpośrednio do sfery polityki społecznej. Przepisy konstytucji z 1952 r. organizacje tworzyły odgórnie, natomiast organizacje powstające po 1989 r., które dodatkowo wzmocniła Konstytucja RP z 1997 r. są już organizacjami z inicjatywy oddolnej. To właśnie okres zachodzących w Polsce przemian politycznych, po 1989 r., utorował drogę dynamicznemu rozwojowi organizacji samopomocowych, pozarządowych stowarzyszeń i fundacji, itp.,  które jako III sektor gospodarki, wraz ze strefą biznesu i administracją publiczną tworzą współczesne społeczeństwo obywatelskie. Działalność organizacji pozarządowych regulowana jest wieloma przepisami. W Konstytucji, zgodnie z art. 12, czyli na poziomie najwyższym zagwarantowane zostało prawo do zrzeszania się.

~Agata Lewandowska

Spis literatury:

  1. Arystoteles, Polityka, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. VI, Warszawa 2001, w przekładzie
    L. Piotrowicza.
  2. Arystoteles, Etyka nikomachejska, I, 7, 1097b-1098, PWN 1956 Kraków w przekładzie
    D. Gromskiej.
  3. Leś E., Od filantropii do pomocniczości: studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Warszawa 2000.
  4. Piotrowski B., Kształtowanie się polityki społecznej w Polsce – od okresu międzywojennego po dzień dzisiejszy, opublikowano w portalu rynekpracy.org, 21.04.2010, (LINK)
  5. Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach  (Dz.U. 1989 nr 20 poz. 104).